Nusaý galasy Türkmenistanyň iň möhüm taryhy ýadygärliklerinden biridir. Bagyr obasynyň etegindäki Aşgabat şäherinden 18 km uzaklykda, gadymy döwürleriň özboluşly ýadygärligi – b.e.ö. 3-nji – b.e. 3-nji asyrlar aralygynda gülläp ösen meşhur Parfiýa patyşalygynyň paýtagty gadymy Nusaý şäheriniň galyndylary bar.
Nusaý b.e.ö. Aleksandr Makedonskiýniň basyp almagy sebäpli Ahemenidler imperiýasynyň dargamagyndan soň 4-nji asyrda döredilen gadymy Parfiýa döwletiniň paýtagtydyr. Horezm we Baktriýa ýaly meşhur gadymy döwletleriň döremegi hem şol döwre degişlidir. Emma olaryň arasynda has kuwwatly döwlet diýip Hindistanyň demirgazyk-günbataryndan Ortaýer deňziniň kenaryna çenli uzalyp ýerleşen Parfiýa hasaplanýardy. B.e. 1-nji asyrynda Parfiýa ösüşiň ýokary sepgitlerine ýetip, Rim imperiýasynyň bäsdeşi boldy.
“Nusaý” sözi iň gadymy şinehat tekstlerde we Awesta kitabynda duşgelýär. Onda ariý taýpalarynyň günorta-günbatara tarap geçýän, ýaşyl öri meýdanlary bolan, gadymy Gündogarda şöhratlanan Ahalteke atlarynyň ösdürilip ýetişdirilýän ýeri hasaplanýan Nusaý hakda gürrüň berilýär. Taryhy toplumda iki sany arheologiki ýadygärlik bar – Köne we Täze Nusaý.
Köne Nusaý (gadymy döwürde Mitridarkert şäheri) syýahatçylarda aýratyn gyzyklandyrma döredýär. Köne Nusaýda köşkleriň we ybadathanalaryň binalary jemlenipdi. Şeýle hem bu ýerde hazyna, uly çakyr ammary we köp sanly ammar bardy. Galanyň diwarlarynyň düýbüniň galyňlygy 8-9 metr bolup, olar 43 gönüburçly diň bilen berkidildi.
Köne Nusaýdaky iň täze tapyndy – Parfiýa suratkeşligiň hakyky eseri bolan freskanyň özboluşly bölegi.
Täze Nusaý – birnäçe gektar gül baglary bilen gurşalan ýerli aristokratiýanyň ýaşaýyş jaýlary bolan gadymy şäher. Köne Nusaýdan tapawutlylykda bu ýerde ýaşaýyş Arşakidleriň ýykylmagyndan soň hem köp asyrlap dowam etdi. Emma, iki asyrdan gowrak wagtyň dowamynda Sasanidler tarapyndan weýran edilen bu şäher boşdy. Ol V asyryň ikinji ýarymynda Nusaýyň amatly ýerleşişine göz ýetiren Sasanid patyşasy Firuz tarapyndan dikeldildi. 651-nji ýylda Nusaý Arap halyflygyna girdi. 1220-nji ýylda Nusaý Merkezi Aziýanyň beýleki uly şäherleri ýaly umumy betbagtçylyga – mongollar tarapyndan gabawa we weýrançylyga sezewar boldy.
Häzirki wagtda Parfiýanyň diwar suratkeşliginiň we binagärlik bezegleriniň nusgalary Saparmurat Türkmenbaşy adyndaky Şekillendiriş sungaty muzeýinde saklanýar. Ritonlar, mermer heýkeller, patyşalaryň mazarlaryndan gymmat bahaly tapyndylar Türkmenistanyň Milli muzeýiniň zallarynda sergilendi.
