Türkmenistanyň Daşky gurşawy goramak ministrligine degişli Koýtendag goraghanasy Lebap welaýatynda ýerleşýär. Koýtendag özlerini “kerem-keramatly” diýip hem atlandyrýar. Koýtendaga baranyňyzda, ýurduň iň beýik nokady bolan Aýribabanyň beýikligini – 3139 metr görüp bilersiňiz.
Koýtendagyň iň ajaýyp gözelliklerinden biri, dar jülgeleri, uzyn we gaýaly akymlarydyr. Koýtendagda “Umbar dere”, “Daraýy dere”, “Gyrgyzy deresi”, “Bulak dere”, “Hojagarawul dere” ýaly birnäçe akym bar. Bu derýalaryň arasynda “Daraýy dere” gözelligi we üýtgeşik görnüşi bilen tapawutlanýar. Bu akymyň uzynlygy 18 kilometre, ini 15-20 metre we käbir ýerlerde has giňdir we iki tarapyndaky dik gaýalardan durýar. Akym doňuň çeşmesidir we tomusda-da töwerekdäki ýerleri sowadýar.
“Daraýy dereden” akýan çeşmäniň iki gapdalynda akym tokaý bilen bezelýär. Tokaý bürgütleriň, möjekleriň we beýleki guşlaryň höwürtgeleýän dik gaýalaryň üstünde ýerleşýär.
Koýtendagy bütin dünýäde meşhur eden başga bir täsinlik, dinozawryň aýak yzlarynyň tapylan beýik düzlügidir. Alymlaryň pikiriçe, aýak yzlary taryhdan öňki döwürde ýaşan dinozawrlara degişlidir. Bu ýerde uzynlygy 400 we 300 metr bolan meýilli uçarda 2500 töweregi dinozawryň aýak yzlaryny tapyp bilersiňiz. Dünýäniň başga hiç ýerinde bir ýerde şeýle köp dinozawr aýak yzy tapylmady. Megalosaurus 26 ýoldan geçdi , iň uzynlygy 195 metr, 226 metr, 266 metr we uzynlygy 311 metr, bu “dünýä rekordy”. Megalosaurus aýak yzlary tapylanlaryň arasynda iň ulusy bolup, urura döwri bilen baglanyşyklydyr. Bu maglumatlaryň hemmesi, Türkmenistandaky Dinozawr platosynyň özboluşlydygyny, planetada hiç hili meňzeşligiň ýokdugyny görkezýär. Mundan başga-da, platoda 43 aýakgap ölçegine laýyk gelýän gumanoid jandarlaryň aýak yzlary bar.
Dinozawr platosynyň emele gelişini alymlar aşakdaky ýaly suratlandyrýarlar. Takmynan 145-150 million ýyl ozal, urura döwrüniň ahyrynda bu ýerde ullakan dinozawrlaryň ýörän ýalpak lagun düýbi bardy. Az salymdan suw yza çekildi we öňki düýbi gurady we gaty hek daşyna öwrüldi. Millionlarça ýyl geçenden soň, geologiki prosesleriň netijesinde tektoniki plitalar çaknyşyp , bu ýer üýşmeleňleri emele getirdi. Öň gorizontal bolan tabak egilip, häzirki beýikligine çykdy. Moreene birnäçe million ýyldan soň has ýumşak gaýalar suw we şemal bilen ýuwuldy we dinozawr ýollary bolan sebit açyldy.
Häzirki wagtda bu täsin we ylmy taýdan gymmatly yzlary gorap saklamak we öwrenmek boýunça işler alnyp barylýar. Koýtendag hakda aýdylanda, Koýten kölüni ýatlap bolmaz. Koýten obasynyň golaýynda ýerleşýän durgun köl ýurduň iň çuň ýerlerinden biridir.
Koýtendag ösümlik dünýäsiniň dürlüligi jahankeşdeleri hem özüne çekýär. Koýten obasynyň golaýynda ýerleşýän Arnap agaçlary ýurtda ýeke-täk agaçdyr. Arnap agajy beýleki atlar bilen tanalýar – unabi, chylan (igde). Türkmen halkynyň milli lideri Gahryman Arkadagyň “Türkmenist дар dermanlyk kekleri” atly ylmy ensiklopediýa “Arnap agajy” -yň bejeriş aýratynlyklary barada anyk maglumat berýär.
Koýtendagda 930-dan gowrak ösümlik görnüşi bar, olaryň 10 göterimi diňe şu ýerlerde duş gelýär. Olaryň köpüsi dermanlyk ösümlikler hökmünde hem bellidir. Yearyl boýy ýaşyl arça, Koýtendagyň esasy bezeglerinden biridir.
Koýtendagyň haýwanat dünýäsi barada aýdylanda bolsa, süýdemdirijileriň 40-dan gowrak görnüşiniň bardygyny aýdyp bolar. Olaryň arasynda mahrur diýlip atlandyrylýan egrilen şahly dag geçisini ýatlamak zerur. Mahrur diňe şu ýerlerde tapylmagy bilen tapawutlanýar. Deňiz derejesinden 1500-2500 metr belentlikde ýaşamaga uýgunlaşdyryldy. Daşlarda ajaýyp hereketleri ýerine ýetirýän bu haýwanlar goraghananyň berk goragynda.
Köýtendagda gözelligiň nyşany bolan onlarça gül görnüşi bar. “Bagt güli” ady bilen meşhur bolan 16 gülüň 8 görnüşi bar. Bu, deňiz derejesinden 700-3000 metr belentlikde ösýän gülüň iň owadan we seýrek görnüşidir.
Koýtendag goraghanasynda Koýtendagyň tebigy gözelliklerini we täsinliklerini gorap saklamak we ylmy taýdan öwrenmek üçin uly işler yzygiderli alnyp barylýar.
