Marguş – Margiana
1991-nji ýyldan 2001-nji ýyl aralagynda Sarianidiniñ ylmy ýolbasçylygyndaky türkmen kärdesleri bilen bilelikde Wenesiýada ýerlesen Legabuýe ylmy-barlag merkezinden bolan Italýan hünärmentleri hem professor Gabriel Rossi-Osmidanyñ ýolbasçylygynda Margianadaky ýadygärliklerde gazuw-agtarys islerini geçirdiler.
Mary welaýatynda geçirilen arheologiki isleriñ netijesinde gadymy Merw säheriniñ galyndysy Erk gala hasaplanýardy, onuñ wagty 2,5 müñ ýyla barabar. Emma Margus öwrenilenden soñ, onuñ wagtynyñ Erk galadan has irkidigi kesgitlenildi. Margusdan ön bu ýerler pars kitaplaryndaky ýazgylara görä Mauri – «bolçulyk ýer» diýip atlandyrylan, oña ýerli ilat bolsa kuwwatly, keramatly, hak ýer diýen many beripdir, bu ýer bol suwly, hasylly bolupdyr. Margusyñ ady biziñ eýýamymyzdan öñ IV asyrda grek serkerdebasysy Aleksandr Makedonskiniñ (Iskender Zulkarnaýyñ) gosunynyñ Merwi basyp alyp, onuñ ozalky adyny grekçelesdirip, Margiana ýa-da Margiana Aleksandriýasy diýip atlandyrylypdyr. Emma Aleksandr Makedonskiniñ özi bu töwerekde bolmandyr.
Murgabyñ akymynyñ ugruna ilkinji göçüp gelenler oturymly ekerançylar bolupdyrlar. Margusdan tapylan küýze tapyndylarda saklanyp galan önüm ýokundylary, olardaky sekiller bu ýerde ekerançylygyñ we çarwaçylygyñ bolandygy hakynda maglumat berýär. Göñurdepe ybadathanalarynda tapyban howuzlaryñ we beýleki suw desgalarynyñ bolmagy, bu ýerde suw geçirijileriñ gurlup, säherden sor, ýagys suwlarynyñ çykarylandygyna, howuzlarda köp mukdarda suw saklanandygyna saýatlyk edýär.
Gazyp-agtarys isleri netijesinde Margianada bürünç zamanasynda gülläp ösen ýurduñ sungatynyñ we senetçiliginiñ ösendigine subutnamalar köp tapyldy. Bu ýerde demri eretmegi hemde sozmagy basarypdyrlar, misden, bürünçden, altyndan we kümüsden sünnälenen möhürleri, kosmetiki abzallary, saý-sepleri, dini öwseleleri ýasapdyrlar. Süñki we dasy ussatlyk bilen ýonupdyrlar, küýzeçärliligi kämil ele alypdyrlar.
Margus ýurdunyñ ähli oturymly ýerlerinde küýzegär tañsytçylaryñ küreleriniñ galyndylary tapyldy. Küreleriñ gurlusy: ýerde göniburçly ýa-da uzyn çukur gazylyp, onuñ içi çig kerpiç bilen özülen. Küräniñ desikleri bolup, olardan odun salypdyrlar, onuñ ýerliginde kürekler bolupdyr, olaryñ üstüne bisiriljek önümler goýlupdyr. Gap-gaçlar taýýarlananda ot bilen göni galtasmaýar, netijede olar jaýrylmaýar we gurumlamaýar. Geñ ýeri, Küýzegärlik senediniñ gadymy ussatlary gap-gaçlary tutawaçly ýasamandyrlar, küýzeler nagyslar bilen hem az bezelipdir. Küýzegärler ähli ünsini çylsyrymly görnüsleri oýlap tapmaga siñdiripdirler. Küýzelerde sahsy möhürler çekilipdir, awlaglary, naýzany, peýkamly ýaýy gödeñsi sekillendiripdirler. Güldanda sekiz söhleli ýyldyzjyklaryñ dokuzysy çyzylypdyr.
Demirçiler naýzalar, dürli paltalary, altyn saý-sepleri ýasapdyrlar. Bir mazardan aradan çykanyñ boýnundan asylan altyn monjuk tapyldy, sondan ýylanyñ kinniwanja kellesi sallanyp dur, ol örän nepislik bilen ýasalypdyr.
Goñurdepede tapylan tapyndylar bu ýerde zergärçiligiñ has ösendigini görkezýar. Dürli adam we haýwan sekilli heýkeljagazlar, saçdurtgüçler, iññewaçlar tapyldy.
Margus ýurdy daglardan örän alysda ýerlesse-de ýerli das ýonujylar çig mal ýetmezçiligini çekmändirler. Ak mermer kysymly dürli önümler, alebastr, gyzyl hakyk, agat, gök lazurit we mawy pöwrize ýaly daslar peýdalanylypdyr. Bu daslar alyslardan getirilipdir.
Margusda añ-bilim bolandygyny arheolog-alymlar subut etdiler. Bu ýerde ulaýtada binagärçiligiñ bolmagynyñ özi hem belli bir ugurlar boýunça düsunjeleriñ bolandygyny añladýar. Hat-ýazuwyñ ýüze çykmagyna zerurlyk bolupdyr. Goñurdaky içki gala barylýan bas derwezäniñ öñünde 20-den gowrak tokin tapyldy, olar goñurlaryñ özlerine degisli. Hat-ýazuwyñ oýlanyp tapylmagyna getiräýjek zat bolupdyr, emma ol biziñ eýýamymyzdan öñ 1 müñýyllykda assiriýa ýörisi döwri assiriýa hat-ýazuwynyñ täsiri bilen bökdelipdir. Soñra sol asyryñ ortalarynda Margiana Ahemenidler döwletiniñ düzümine gosulan mahaly gadymy pars pahna ýazuwy bilen ol çalsyrylypdyr. Sungat we binagärçilik ýadygärlikleri bu ýerde ylym-medeniýetiñ bolandyrynyñ saýadydyr. Marguşa başgaça-guşlaryň hem çemenliklerin ýurdy diýilýär.
Goňurdepe
Goňurdepe gadymy Marguşyň paýtagty. Ol grek we rim ýyl ýazgylarynda Margiana diýlip atlandyrylýar. Merkezi Aziýanyň iri şäheri bürünç eýýamynda (biziň eýýamymyzdan öň III asyryň ahyryndan II müňýyllygyň ortalaryna çenli) höküm sürüpdir. Munuň özi türkmen halkynyň örän çuňňur kökleriniň aýdyň nyşanydyr. Gadymy pederlerimiziň beýik medeniýeti döredendigini dünýä ýurtlarynyň alymlary tassyklaýarlar. Merkezi Goňurdepe bolan Marguş ýurdy Gadymy Müsür, Hindistan, Hytaý we Mesopotamiýa bilen bilelikde dünýä medeniýetiniň ilkinji bäş ojaklarynyň biri hasaplanylýar. Bu ýerde söwda we medeni babatda halkara gatnaşyklary ösdürilipdir.
Gadymy döwürde, grek awtorlary öňki ady Margiana diýip üýtgedipdiler. XX asyryň ikinji ýarymynda, Hytaýyň demirgazygyndaky Owganystan we Günorta Türkmenistan teritorýalarynda geçirilen arheologiki açyşlar, Margiana bilen Baktriýanyň arasyndaky ýakyn gatnaşyklarynyň takyk subutnamasyny berdi. Margiana döwleti 3000 inedördül km-den köp meýdany eýeläpdi we 78 oazisi we 150-den gowrak ykjam ýaşaýyş ýerinden ybaratdy.
Amerikan gazetasy “Boston Globe” ýazdy: “Ilkinji dört iň gadymy sivilizasiýa merkezi, ýagny Mesopotamiýa, Müsür, Hindistan we Hytaý baradaky maglumatlary bilýärdik, emma Margiana ekspedisiýasynyň ajaýyp netijeleri sebäpli indi beýleki, bäşinji merkeziniň bardygyny pikir etmek mümkin. 1972-nji ýylda, Gündogar Gara-Kum çölünde arheologlar monýumental galalar we tempallary tapdylar we bu gurluşlar Assiriýa we Babilon binalary bilen deňeşdirilende, ululyk taýdan bäsleşýärdi.”
Onuň ululygy we bu ýerde ýüze çykarylan monýumental gurluşlar sebäpli alymlar, Gonur-depe (häzirki Türkmenistan) Bronza eýýamynyň Margiana döwletiniň paýtagty bolandygyny pikir edýärler. Gonur-depe, güýçli goranyş diwarlary, ýarymkrugly bastionlary, gipsli gurluşlary we Zoroastrizmden öňki däp-dessurlara degişli köne kult gurluşlary bolan dikdörtgen galady. Arheologiki ýer, Mary şäheriniň 100 km demirgazyk tarapynda we Gadymy Merwiň 60 km günorta-günbatar tarapynda ýerleşýär we ol ýerde gezelenç etmek Mary ýa-da Merwden bir günlük syýahat arkaly amala aşyrylyp bilner.
